Directorium
Das Directorium ist ein kirchliches Kalendarium, welches das Verhältnis des Kirchenjahres zum bürgerlichen Jahre festlegt, die auftretenden liturgischen Occurrenzen und Concurrenzen regelt und für alle Tage und Feste, soweit nötig, die Zusammensetzung des Brevieroffiziums und Messformulars im einzelnen nachweist. Heute werden Directorien für jedes Jahr neu herausgegeben, im Mittelalter bediente man sich der Directoria perpetua. Sie enthalten gemäss den 35 (36) möglichen Osterterminen ebenso viele Kalender (meist Regulae oder Canones genannt) mit den jeweils erforderlichen rubrizistischen Anweisungen. Da für die Lage der Adventszeit nur sieben Möglichkeiten bestehen, ist der Advent entweder nur in den ersten sieben Kalendern berücksichtigt, während später für ihn auf diese zurückverwiesen wird, oder er ist abgetrennt und in einem eigenen Adventsdirectorium vorangestellt. Auch die weitere Unterteilung des Directoriums in vor- und nachösterliche Zeit kommt vor (Nr 8437, 8440). Vereinzelt begegnen Teildirectorien (Nr 8453 nur Advent, 8452 nur Osterzeit), Directorien ohne Advent (Nr 843739, siehe aber die Anmerkungen dort) und reine Brevierdirectorien ohne Berücksichtigung des Missale (Nr 8448, 8453, 8455).
 
Eine feststehende Bezeichnung für das Directorium gab es im 15. Jh. noch nicht; am gebräuchlichsten waren die Titel Breviarius, Directorium und Ordinarius, die aber alle auch für den vom Directorium zu unterscheidenden Ordinarius verwendet wurden; rubrizistische Drucke mit diesen Titeln, die hier fehlen, suche man also dort. – Adventsdirectorien finden sich vielfach auch in Brevieren und Diurnalien.
 
Anscheinend nur in Süddeutschland wurden für Diözesen ohne gedruckte Directorien ersatzweise die als Ordo divinorum officiorum oder ähnlich bezeichneten Einblattdrucke hergestellt, die für das bevorstehende Jahr oder Halbjahr nur die nötigsten computistischen und rubrizistischen Anweisungen boten.
Directorium Wormatiense für April bis August 1482
Directorium Wormatiense für April bis August 1499
Directorium horarum canonicarum
Directorium Brandenburgense
Übersicht
8437–8439
8440–8446
8447
8448
8449–8451
8452
8453
8454
8455–8462
8463
8464.8465
8466–8468
8469–8473
8474.8475
Directorien für ständigen Gebrauch
Directorium Argentinense
08437 Directorium Argentinense. Hrsg. im Auftrag von Rupert (Herzog von Bayern), Bischof von Strassburg, und des Dekans und Kapitels. Strassburg: [Drucker des Henricus Ariminensis (Georg Reyser), 1478]. 
44 Z. Typ. 4:88G m. großen Min. Rotdr.
1. Directorium für die Zeit von Epiphanie bis Ostern.
44 Bl. [a–e⁸f]. 
Bl. 1aα Regula prima. A  []Vm ſeptuageſima fuerit .xv. kl. februarii .D. erit litera do-minicalis. … Endet Bl. 43b Z. 44 Dica paſche Marci euangeliſte. Reſurrexi.  Bl. 44a Tabelle. Z. 23 Si alicꝯ anni literā tabularē inuenire volueris in pꝛeſcripta tabula. … Endet Z. 31 … ſed per modum qui in-ſcriptus eſt ipſi tabule circa pꝛincipium.  Bl. 44b leer.
2. Directorium für die Zeit von Ostern bis zum 1. Adventssonntag.
124 Bl. [a–p⁸q]. 
Bl. 1a, rot Sequūtur regule indicantes oꝛdinē et modū cuiuſlibet diei a  feſto paſche vſ ad aduentum di celebꝛandi et oꝛandi hoꝛas canonicas oꝛdinate et inſtitute m oe foꝛmā choꝛi eccleſie argētine. Ad mādatū venerabilis i xo patris et di di Ruperti ei  Argenti. Et itē ad mādatū generoſi di Iohāniſ de helffenſtein  decani et totiꝯ capľi eccleſie dicte. Anno di .Mᵒ.ccccᵒ.lxxvij.  Regula pꝛima A  schwarz [¹]Eſtum paſche ſi fuerit .xj. kľ. apꝛilis litera dnīcalis erit .D.  … Endet Bl. 123b Z. 9 Dnīca aduentus domini.  Darunter Tabelle und Anleitung zum Aufsuchen der Regulae wie in I. Endet Z. 39 ſed ꝑ modū qui inſcriptꝯ eſt ii tabule circa pꝛincipium.  Bl. 124 leer.
Anm. Das Directorium für den Advent befindet sich in den gleichzeitig gedruckten Brevieren GW 5259,GW 5260 (dort fälschlich als Rubrica generalis bezeichnet) und fehlt daher hier.
H 6260. C 4502before. Bohatta: Lit.Bibl. 566. 754. Ohly: Reyser 43. Pell 2850,2. CRF VI 744. CRF XIII 788. ISTC id00261800.
Engelberg Benedikt. Paris Mazarin. Sélestat BVille (2 Ex., 1. Ex. def.). Strasbourg Sem.
Gesamtüberlieferung: 5 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
170 Bl. a–e⁸f⁶g–x⁸y. 42 Z. Typ. 1*:180G, 13:80G. Rubr. γ.
Tit. Oꝛdinariꝯ ſeu regule oꝛandi in dioceſi Argentinenſi  Bl. 2a m. Sign. a2 Incipiūt regule indicātes oꝛdinē et modū cuiuſlibet diei a feſto  epiphanie vſ ad feſtū Paſche. celebꝛādi ⁊ oꝛādi hoꝛas canōicas  ſcďm foꝛmam eccleſie argenti.  Regula pꝛima A  [²]Um .lxx. fuerit .xv. kľ. febꝛuarij.  D. erit littera dominicalis  … Sign. b e Feria tertia purificatio ſancte marie.  … Endet Bl. 170a Z. 38 ſed ꝑ modū qui inſcriptꝯ ē ipſi tabule circa eius pꝛincipium.  Explicit anno Mcccclxxxix. Pꝛidie Kalēdaꝝ octobꝛiū.  Bl. 170b leer.
Inhalt: wie Nr 8437. — Ein Directorium f. d. Advent in dem gleichzeitigen Brevier GW 5261.
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
H 12058. Bohatta: Lit.Bibl. 755. CRF XIII 789. BSB-Ink L-140. Sack: Freiburg 1259. ISTC id00261900.
Freiburg UB
. Mainz GutenbergM
. München SB
, UB
. Strasbourg Sem.
Gesamtüberlieferung: 5 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
248 Bl. A–P¹⁶Q⁸. 33 Z. Typ. 15:64G, 19*:280G. Init. n. Min. f. Init. Rubr. θ. 2 Hlzs.
Tit. (R)egiſtrū ec-cleſie argenti  Hlzs.Bl. 1b Hlzs.Bl. 2a Regula pꝛima. A  (c²)Um ſeptuageſima fuerit .xv. kľ. febꝛuarij.  D. erit la dicalis.  … Sign. b m ſuetudinem choꝛi  … Endet Bl. 248a Z. 32 …  ꝑ modū  inſcriptꝯ eſt ii tabule circa pꝛinci-pium.  Bl. 248b leer.
Inhalt: wie in Nr 8437.
C 5076. Schr 5064. Ce³ D-262. IBE 2147. CRF XIII 790. Schlechter-Ries 1866. Sack: Freiburg 1260. ISTC id00262000.
Freiburg UB
. Köln UStB
. Saint Louis PritzlaffL (def.). Sélestat BVille. Sevilla BColomb. Strasbourg BNU, Sem. Wittenberg Sem.
Gesamtüberlieferung: 8 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Augustanum
160 Bl. [a⁹b–n¹⁰o¹¹pq¹⁰]. 28 Z. Typ. 1:105R. Init. b.
Bl. 1a Regula prima aduentus di  A [³]uando A eſt la dominicalis tūc dica  prima aduentꝯ habe ſed ſecunde veſpere non htur ſed ſolum ſuffra. … Lage b C (S³) I ſeptuageſima fuerit xx. die menſis  … Endet Bl. 155b Z. 5 C dica xii. Siri Cetera feſta illiꝯ regule habētur ſuꝑius in ſeptima regula. Darunter Tabelle und Anleitung zum Aufsuchen der Regulae. Endet β Z. 27 … ſed ꝑ modū qui inſcriptus eſt iis regľis  Bl. 156a Secun nunc feſta noua que poſtm breuiarius ille chori ſcriptus eſt facta et addita ſunt. Inter que  feſtū ptatiōis marie virginis glorioſiſſime in tē-plum celebra ꝑ totū clerū dioc. Augu. Alia vero  duo videʒ ſcoꝝ heinrici et onoffrii feſta ſolū ꝑ chorum eccleſie augu. ꝑagenda fundata ſiue ordinata ſunt quēadmoď et alia plura etiā in breuiario iſto  cōtenta reꝑiun … Endet Bl. 160b Z. 19 Dica xxi. Sabbato anticipatur feſtum ptacōis  et habet tantum ſecundas veſperas.
Inhalt: Bl. 1a: Directorium für die Adventszeit. — 6b: Directorium für die vorösterliche Zeit. — 65a: Directorium für die nachösterliche Zeit. — 6b: Nachträge.
Anm. Mehrfach hat der Drucker auf dem unteren Rande der Seiten Korrekturen und Einschübe angebracht, einmal auch auf einem eingeschobenen Blatt (Bl. 132, o³).
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
BSB-Ink L-141. Borm: IG 911. ISTC id00262200.
Memmingen StB
. München *SB
. Wolfenbüttel HerzogAugustB
.
Gesamtüberlieferung: 3 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
160 Bl. [a–q¹⁰]. 32 Z. Typ. 1*:114G. Rubr. α.
Bl. 1a ⁌ Breuiarium ꝓ Dyociſi eccleſie Auguſten  ⁌ Regula ma de aduentu domini  A [³]Vando A eſt littera dicalis … Lage b c Sabbato Syri. h mas v. in ſecundis v ſuffra… Bl. 150b Z. 26 ⁌ Regula xxxvi. Septuageſime ⁌ NN  [²]I Septuageſima fuerit xxii. die menſis febꝛuarii qď raro cōtingit. Quia opoꝛt ꝙ viii. habe-an ꝓ aureo numero in anno biſextili. cum D et  C ſunt le dicales. qď non poteſt fieri niſi cum  numeran ab incarnacōne di M d cc xxxvi. Et  pꝯ hoc in quingētis triginta duob annis nō fiet  Bl. 151a f Feria tercia. Erit feſtum epiphanie  … Endet Bl. 151b Z. 20 ⁌ Cetera vt ſupra in ꝓxima regula quia illa regula  haberi non poteſt niſi fuerit biſextus vt in principio  dictum eſt ⁊  ⁌ Et ſic eſt finis.  ⁌ Laus Deo Lxxv  Bl. 152a Tabelle. Bl. 152b ⁌ . Nota ſi alicuiꝯ anni litterā tabularem inuenire  volueris in dctā tabula … Endet Z. 11 … ſed per modum qui inſcriptus eſt ipſis regulis  Z. 13 ⁌ .Feſtum ſancti onoferi vel onofry anachorethe celebra ſolēniter in choro au. cū campana chori ꝓxīa  die ante barnabe apoſtoli … Endet Bl. 159a Z. 19 … nos de reddat acceptos  vt ꝑ hoc qď et accepimꝯ. ii de tuo. et tu ſuſcepiſti de  noſtro. in tui ſemꝑ vnione viuamus per dominū ⁊  Bl. 159b u. 160(?) leer.
Inhalt: Bl. 1a: Directorium (In dieser und in allen folgenden Ausgaben sind die Directorien für die vor- und nachösterliche Zeit vereinigt. Das Direct. für die Adventszeit ist vorangestellt. — 152b: Off. et missa S. Onufrii. — 155b: Off. et missa S. Heinrici imp. c. commen. S. Kunegundis.
Bohatta: Lit.Bibl. 569. BSB-Ink L-142. Hubay: Augsburg 711. ISTC id00262400.
Augsburg Sem, SStB. München SB
.
Gesamtüberlieferung: 3 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
142 Bl. [a–n¹⁰o¹²]. 38 Z. Typ. 2:119G. Init. a. Min. f. Init. Rubr. β.
Bl. 1 leer. Bl. 2a ⁌ Breuiarium pꝛo dyoceſi eccleſie Auguſten  ⁌ Regula prima de aduentu domini  [³]Vando A eſt littera dicalis … Lage b f feria tercia omelia xviij.  … Endet Bl. 128a Z. 27 … Et poſt hoc in quingentis triginta duob annis non fiet  Bl. 128b Tabelle. … Bl. 129a ⁌ Nota ſi alicuius anni lam tabulare inuenire volueris  in dicta tabula. … Z. 12 ⁌ Feſtum ſancti Onoferi … Endet Bl. 142a Z. 10 … que deuotione ſui puriſſimi cordis acceptabile tibi ſacrificium iugiteꝛ immolauit ꝑ dm noſtrum  Bl. 142b leer.
Inhalt: Bl. 1a: Directorium. — 129a: Off. et missa S. Onufrii. — 131a: Off. et missa S. Heinrici imp. c. commen. S. Kunegundis. — 134a: Off. et missa Praesent. BMV mit Einführungsdekret des Erzbischofs Adolf von Mainz vom 30./31.VIII.1468.
Anm. Zwischen Einführungsdekret und Officium erscheinen Bl. 135a–136a zwei Schreiben Pauls II. (die Bulle ‘Rationi congruit’ vom 16.IX.1464 und der Ablassbrief ‘Ad id maxime’ vom 21.I.1465), welche die Einführung des Festes in Kursachsen betreffen. Beide Schreiben haben dem Mainzer Dekret als Textvorlagen gedient und sind hier wohl nur infolge eines redaktionellen Versehens mitgedruckt worden.
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
H 6261. 6262. Bohatta: Lit.Bibl. 567. 568. BSB-Ink L-143. Hubay: Augsburg 712. ISTC id00262500.
Augsburg SStB. München SB
. Sankt Paul Benedikt (def.).
Gesamtüberlieferung: 3 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
130 Bl. [a–p⁸q¹⁰]. 38 Z. Typ. 3:119G. Init. o, s. Rubr. α.
Bl. 1 leer. Bl. 2a ⁌ Breuiarium ꝓ dyoceſi eccleſie Auguſten.  ⁌ Regula ma de aduentu di.  (Q)Vando A eſt littera dicalis … Lage b Regula ma  .lxx.  … Endet Bl. 128b Z. 36 … Et poſt hoc in quingentis triginta  duobus annis. non fiet.  Bl. 129a Tabelle und Anleitung zum Aufsuchen der Regulae. Endet Z. 30 … ſed  per modum qui inſcriptus eſt ipſis regulis  ⁌ Bꝛeuiarium ſcďm choꝛū Eccleſie Auguſten-ſis. finit feliciť ⁌ Per Iohane bmler anno ⁊  M.cccc.lxxxiiij.  Bl. 129b u. 130 leer.
Anm. Die festa S. Onufrii, S. Heinrici imp., Praes. BMCV sind im Directorium berücksichtigt.
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
H 6263. Bohatta: Lit.Bibl. 76. 570. BSB-Ink L-144. ISTC id00262600.
München SB
, UB
.
Gesamtüberlieferung: 2 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
130 Bl. [a–p⁸q¹⁰]. 37–38 Z. Typ. 3:119G. Init. d, o, s. Rubr. α. KolTit.
Bl. 1 leer? Bl. 2a ⁌ Bꝛeuiarium ꝓ dyoceſi eccleſie Auguſten.  ⁌ Regula pꝛima de aduentu di.  (Q)Vando A ē eſt la dicalis … Lage b ⁌ Regula pꝛima  .lxx.  … Endet Bl. 129a Z. 31 … ſed ꝑ modum qui inſcriptus eſt iʼpſis regulis.  ⁌ Bꝛeuiariū ſcďm choꝛū Eccleſie Auguſtenſis. finit  feliciť ⁌ Per Iohʼem bämler āno .M.cccc.xc.  Bl. 129b u. 130(?) leer.
Bohatta: Lit.Bibl. 571. ISTC id00262800.
Regensburg HB (def.).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
118 Bl. a–o⁸p⁶. 42 Z. Typ. 6*:96G. Init. d, o, z. Rubr. β.
Bl. 1 leer. Bl. 2a m. Sign. aij ⁌ Bꝛeuiarium ꝓ Dyoceſi Eccleſie Auguſtenſis  ⁌ Regula Pꝛima de Aduentu di  (Q)Vando A eſt litera dicalis … Sign. b ⁌ Regula pꝛima  .lxx.  … Endet Bl. 117b Z. 14 … Et poſt hoc In quingentis Triginta duobus Annis non fiet ⁊  ⁌ Liber bꝛeuiarium m choꝛum Auguſtenſz Eccleſie Inpꝛeſſus ꝑ Iohannē bmler Cōciuem ibide finitus Secunda feria poſt palmaꝝ Anno ſalutis noſtre ⁊ Nonageſimo qto Sit laus deo  Bl. 118a Tabelle und Anleitung zum Aufsuchen der Regulae. Endet Z. 31 …  per modum qui Inſcriptus eſt ipſis regulis ⁊  Bl. 118b leer.
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
H 6264. Bohatta: Lit.Bibl. 80. 572. Ce³ D-263. IBE 2148. BSB-Ink L-145. Mead 1002. ISTC id00263000.
Augsburg UB
. Klagenfurt Bisch. München SB
. San Marino (Calif.) HuntingtonL. Sevilla BColomb.
Gesamtüberlieferung: 5 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08446 Directorium Augustanum. Im Auftrage von Friedrich II. (Grafen von Zollern), Bischof von Augsburg, hrsg. von Johann Ziegler. Augsburg: Erhard Ratdolt, 15.I.1497. 
126 Bl. [a]a–o⁸p¹⁰. 41 Z. Typ. 4:76G, 7:92G. Init. f, g, v, gg. Rubr. α. 1 Hlzs. DrM II. Rotdr. KolTit.
Bl. 1 u. 2a leer. Bl. 2b Quāuis bꝛeuer qui indicat clero hoꝛas pſallēdas m ritū Auguſt  baſilice per ani gyrum pꝛius traditus ſit … Z. 9 … Quapꝛopter Fridericus dei ⁊ apľice  ſedis gratia Auguſte antiſtes ex generoſis comitibus de Zollrn  oꝛtus filio ſuo dilecto Erhardo ratold … buit  ſuum conſenſum ad impꝛimendū ſupꝛadictum indicem ſub bona  lucida littera Quale opus ſagacitas ſua diligenti diſcuſſione ac  emendatione per venerabilem virum Iohānem ziegler ſacerdotē  ac vicariū choꝛi Auguſte in hac parte expertū … Z. 17 … per rubꝛicas ad modum kalendarū  conſūmari fecit pꝛo quo oꝛate.  Hlzs., schwarz u. rot  Bl. 3a, rot De aureo numero  … Bl. 4a Z. 22 Equali modulo aureus numerus āni pꝛopoſiti ſedem paſchalē  tam in anno cōmuni  biſſextili depalabit.  Bl. 4b leer. Bl. 5a m. Sign. a, rot ⁌ Bꝛeuiarium pꝛo dioceſi eccleſie Auguſtenſis.  ⁌ Regula pꝛima de aduentu di.  (Q)Uando [Q schwarz] per A aduentus di jnchoatur (A)  erit dica … Sign. b a Feria quinta ſecundus nocturnus  … Endet Bl. 124a Z. 22, rot ⁌ Cetera vt ſupꝛa in pꝛoxima regula pꝛecedēte. quia illa regula nō  poteſt haberi niſi fuerit biſextus vt in pꝛincipio dictum eſt.  schwarz Libelli completio pꝛout in epiſtola pꝛefertur facta arte ⁊ ingenio  fomētiſ eiuſdē erhardi ratold ciuis vꝛbis Auguſte vindelicoꝝ  Anno ſalut noſtre Milleſimo nonageſimoſeptimo decimoctauo  kalendas Febꝛuarij.  Bl. 124b u. 125a Tabellen und Anleitungen zum Aufsuchen der Regulae. Enden Bl. 125a Z. 25 … vt in tabula pꝛincipali  ſedem ſeptuageſime pꝛopalante plenius viſum eſt.  Bl. 125b Erhardi Ratdolt felicia conſpice ſigna  Teſtata artificem qua valet ipſe manum  DrM schwarz u. rotBl. 126 leer.
Anm. Laut Vorrede waren die früheren nichtamtlichen Drucke stellenweise unzulänglich, daher erfolgte diese offizielle Ausgabe.
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
HC 6265. Bohatta: Lit.Bibl. 82. 573. Schr 3829. Schramm XXIII Abb. 2. 13. Ce³ D-264. IGI 3493. Pell 4339. BSB-Ink L-146. CIBN D-167. Pr 1911. BMC II 389.IA 6773. Hubay: Augsburg 713. ISTC id00264000.
Aberystwyth NL (def.). Augsburg SStB. London BL
. Maribor BischArch. München SB
(2 Ex.), UB
. Paris BN. Roma BCasanat. Sigmaringen HB
. Washington (D.C.) LC.
Gesamtüberlieferung: 11 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Basiliense
212 Bl. a¹²[b]〈2–4〉–[f]〈2–4〉g–zaa–cc⁸. 1 u. 2 Sp. 34 Z. Typ. 17:82G, 18:134G. Min. f. Init.
Bl. 1 leer. Bl. 2a m. Sign. a2 [¹]Anuarius habet dies xxxi. Luna xxx.  … Endet Bl. 7b Z. 32 xiij ij kľ Silueſtri pape ix. ľ. Columbe virginis ⁊ m ..  Bl. 8a [⁶]Equuntur notabilia que clerico debite et ſcďm con-ſuetudinem ac modum choꝛi eccleſie Baſilie. ſuas  hoꝛas canonicas volenti dicere ſunt diligenter et ſtudioſe conſideranda … Endet Bl. 12a Z. 18 … de ipſo feſto  fit mentio.  Bl. 12b leer. Bl. 13aα N nomine Sancte et Indiui-due trinitatis patris et filij et  ſpūs ſancti. ac gloꝛioſe ſemꝑ  virginis dei genitricis marie  et ſanctoꝝ Heinrici impera-toris. Kunegundis ſue coniugis ac alioꝛum patronoꝛum  huius eccleſie Baſilie. Incipit liber Bꝛeuiarius continēs  oꝛdinem quomodo ſingulis  per circulū anni diebus. ⁊ de  quo hoꝛe canonice ꝑſoluēde  ſunt. ſcď modum ⁊ conſuetu-dinem choꝛi eiuſdem baſilie  eccleſie. Et continet .xxxvi.  regulas. ſcďm ꝙ interuallum  et feſta mobilia tot vicibus variantur. Et pꝛimo ſecuntur vij  regule declarantes curſum  hoꝛaꝝ ꝑ aduētum di.  Prima regula  (c²)Vm aduētus domini fuerit quīto kalenď. decēbꝛis B erit la dicalis.  … Sign. c C feria iij. de temꝑe ⁊ anticipa… Endet Bl. 212bα Z. 11 … in qua celebꝛandum eſt de tempoꝛe. Et  in eadem regula permanen-dum eſt vſ ad finem.  Libellus iſte vtiliſſimus dans  modum et oꝛdinem oꝛandi  ſcďm ritum et moꝛem eccleſie  Baſilie. arte et ingenio Mi-chahelis wenler. Baſilee impꝛeſſus. Anno domī .M.cccclxxx. iiij. Nonas Iunij. Feliciter eſt finitus. 
Anm. Der von Hain u. Pellechet zitierte Titel ‘Liber Breviarius secundum consuetudinem Basiliensis ecclesie’ ist nicht nachweisbar und geht wohl auf einen früheren Bibliographen zurück.
HC 6266. Bohatta: Lit.Bibl. 105. 574. Pell 4340. CRF XIII 791. Sack: Freiburg 1261. ISTC id00264200.
Baden StArch (Fragm.). Basel UB. Freiburg UB
. Karlsruhe LB
. Strasbourg BVille. Tübingen UB
.
Gesamtüberlieferung: 6 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Coloniense
6 Bl. [a⁶]. 41 Z. Typ. 1:98G.
Bl. 1a Incipit oꝛdīariꝯ venerabiľ ee Colo de obſeruacōe  Aduētus domini ꝑpetue durās vt ſequitur  Cum igi Reuerēdiſſimꝯ in xo pater et ds n. ds Ruꝑtus Archies  ſacroſancte Ee Colonie. a ncipio ſue cōfirmacōis et ante. multū fieri  deſiderabat Ordinariū ſiue modū legēdi ſeu decātādi horas canonicas in  eadē ea ſeu eccleſias ꝑ totā dyoce Colo. … Z. 12 … Quid ignarꝯ ⁊ imꝑitus pietate t motꝯ. in mediū ꝓducere cupit  Sub coꝛrectōe maioꝛū ſuoꝝ ꝑitoꝝ Cū adiutorio dei. ſd regľas ſeu canone  Preſertī de aduētu di obuādas Iu vij kalēdarij lrās … Z. 18 Primus igitur. Canon ſeu regula hec ē. In Annis di. quibꝯ. A ē lrā  dicalis videlic hoc āno M.cccc.lxxv. in quo hoi oꝛdinacō legēdi cōcepta eſt/ … Endet Bl. 5a Z. 19 … cū cib  aſſiḡtis ſine Miſerere. Colľ. Illumina ſumus ⁖  Bl. 5b u. 6 leer.
Anm. 1. Das einzige erhaltene (merkwürdigerweise sogar rubrizierte) Exemplar dieses Druckes enthält ausser einer allgemeinen Vorrede lediglich die prima regula adventus, war praktisch also unbrauchbar. Ob ein vollständiges oder ein Adventsdirectorium beabsichtigt war, ist aus der unklaren Vorrede nicht ersichtlich. Es ist fraglich, ob der Drucker aus irgendwelchen Gründen seine Arbeit abbrechen musste oder ob er verständnislos ein für die Drucklegung nicht bestimmtes Manuskript absetzte oder ob es sich um den Probedruck für eine geplante, aber nicht erhaltene oder nicht ausgeführte Ausgabe handelt.
Anm. 2. Im gedruckten GW falsche Günther-Nr „495“.
Nachtr 258. Bohatta: Lit.Bibl. 759. Günther 594. BSB-Ink L-146.050. ISTC io00085250.
München SB.  — Ehem. *Apel (Ermlitz).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen und mindestens 1 Exemplar in Privatbesitz nachgewiesen.
Directorium Constantiense
204 Bl. a⁸b¹⁰c–p⁸q¹⁰A–I⁸. 2 Sp. 33 Z. Typ. 4:190G, 6:92G. Init. g, q, s. 1 Hlzs. Rotdr.
Bl. 1a leer. Bl. 1b Hlzs.  Bl. 2a m. Sign. j, rot Ianuariꝯ hab dies .xxxi.  schwarz iij rot (A) Circumciſio domini schwarz duplex.  … Bl. 8a (S³)ciendū [S rot] ꝙ in aduētu ⁊ drageſīa pꝛecū diſpoſitōnes ⁊ foꝛma tā ī bꝛeuiario ꝙ ⁊ ī libꝛis tradite ſ  … Bl. 9aα m. Sign. b N nomine ſancte et indi-uidue trinitat patris et  filij ⁊ ſpirituſſācti. ac glorioſe ſemper virginis dei  genitricis marie. et ſcōꝛū  pelagij martiris et conradi confeſſoris ac pōtificis  patronoꝝ huius eccleſie  Cōſta. Incipit directorium. liber tines oꝛdinē  quomō ſingulis ꝑ circu-lum anni diebus et de   hoꝛe canonice ꝑſoluēde  ſunt ſcďm modū et ſue-tudine choꝛi eiuſdē Cōſta. eccleſie … Z. 19 … Et  primo ſequūtur ſepte regule declarantes curſum  hoꝛarum ꝑ aduentū di  Prima regľa  [³]Um aduentꝯ domini fuerit quīto  Kalēď decebris.  B erit la dominicalis.  … Sign. c (S)Ecuntur  .xxxvi.  … Endet Bl. 204aβ Z. 9 … Iſto  vero āno adueīente faciľ  erit oꝛdinacio feſtoꝝ. Ex  pꝛecedentibus regulis.  Libellus iſte vtiliſſimus  dans modum et oꝛdine  oꝛandi m ritum et moꝛē  eccľie conſta. Arte et ingenio. Michaelis wen-zeller. Baſilee impꝛeſſꝯ  Anno a natiuitate domī.  M.cccc.lxxxi. die iij. mē-ſis decembꝛis.  Finit feliciter  Bl. 204b leer.
HCR 6267. Bohatta: Lit.Bibl. 577. Sack: Freiburg 1262. IBE 2149. ISTC id00264580.
Aarau KantB (Fragm.). Frauenfeld KantB. Freiburg UB
(def.). Karlsruhe LB
(def.). Sankt Gallen Benedikt. Sevilla BColomb. Solothurn ZB
(2 Ex.). Tübingen UB
(def.). Zürich ZB (def.).
Gesamtüberlieferung: 10 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
204 Bl. a⁸b¹⁰c–p⁸q¹⁰r–z⁊〈ꝯ〉⁸. 1 u. 2 Sp. 33 Z. Typ. 4:190G, 6:92G. Init. g, s. 1 Hlzs. Rotdr.
Bl. 1a leer. Bl. 1b Hlzs.  Bl. 2a, rot Ianuarius h dies .xxxi.  schwarz iij rot (A) Circūciſiōis domini schwarz duplex  … Bl. 8a (S³)Ciendū [S rot] ꝙ in aduētu ⁊ drageſima cū diſpo-ſitōnes … Bl. 9a m. Sign. b N nomine ſancte et individue trinitat patris et  filij et ſpūſſancti. ac glo-rioſe ſemper virginis ďi  genitricis marie. et ſcōꝝ  pelagij martiris ⁊ conradi cōfeſſoꝛis ac pōtificis  patronoꝝ huius eccleſie  Cōſta Incipit dixectoriu liber … Sign. c (S)Ecuntur  .xxxvi.  … Endet Bl. 204aβ Z. 14 … Ex pꝛecedentibꝯ  regulis.  Libellus iſte vtiliſſimus  dans modum ⁊ oꝛdinem  oꝛandi m ritum ⁊ moꝛē  eccleſie ſta. Arte ⁊ ingenio Michaelis wenzeller. Baſilee impꝛeſſus.  Anno a natiuitate di  M.cccc.lxxxij. Octauo  ydus decembꝛes.  Finit.  Bl. 204b leer.
HR 6268. Bohatta: Lit.Bibl. 578. Schr 3830. ISTC id00264600.
Engelberg Benedikt (def.). Zürich ZB.
Gesamtüberlieferung: 2 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08451 Directorium Constantiense. [Augsburg: Erhard Ratdolt, um 1497] [vielmehr 1501]. 
226 Bl. [8]A¹²B–ZAA–CC⁸DD⁶. 41 Z. Typ. 4:76G. Init. s, u, v, gg. Rubr. α. DrM II. Rotdr.
Bl. 1–9 ( Kalendarium, Computus ) unbekannt. Bl. 10a m. Sign. Aij Item omnibus ſacerdotibus ſuoꝛum beneficioꝝ patronis ſolen-nizare conceditur nō obſtantibꝯ libꝛis hoꝛaꝝ. … Bl. 11a m. Sign. Aiij ⁌ In nomine Sancte ⁊ indiuidue trinitatis patris ⁊ filij ⁊ ſpirituſ  ſancti. ac gloꝛioſe ſemper virginis dei genitricis marie. et ſanctoꝛū  Pelagij martyris. et Cůnradi confeſſoꝛis. ac pontificis patronoꝛū  huius eccleſie Conſtantie. Incipit directoꝛiū … Sign. b, rot ⁌ Sequūtur  .xxxvi. regule m ꝙ dies ſeptuageſime ⁊ reliqua feſta  … Bricht ab Bl. 224b Z. 40 e rot Feria ſecunda. Purificatio ſancte marie Summū. schwarz jn veſꝑis  poſt benedicamus A. de ſancto Blaſio  Bl. 225 unbekannt. Bl. 226 leer.
Anm. Im gedruckten GW nach einem unvollständigen Exemplar beschrieben. Vollständige Exemplare weisen auf Bl. 225a einen Druckvermerk mit den Angaben Augsburg: Erhard Ratdolt, 1501 und auf Bl. 225b Ratdolts Druckermarke auf.
Reproduktionen: Augsburg SStB (Digitalisat).
VD16 ZV 9952. Sack: Freiburg 1263. ISTC id00264620.
Augsburg SStB
. Freiburg Erzbisch. Stuttgart LB
(def.). Tübingen UB.
Gesamtüberlieferung: 4 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
7 Sp.474a Directorium Constantiense. [Augsburg: Erhard Ratdolt, nach 1500] [vielmehr 1501]. 
C 2004. VD16 ZV 9139. Pell 4342. CRF VI 745. CRF XIII S. 303. Johnson-Scholderer: GermB S. 508. Sack: Freiburg 1263a. ISTC id00264640.
Ist 1501 in Augsburg von Erhard Ratdolt gedruckt.
Einsiedeln Benedikt. Freiburg UB
. London BL
. Paris Mazarin (def.). Regensburg SB. Strasbourg BNU (def.). Stuttgart LB. Zürich ZB
.
Gesamtüberlieferung: 8 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Lugdunense
08452 Directorium paschale Lugdunense. Hrsg. Leonardus Baccalarii, Claudius Berthodi und Pierre Jacquet. Lyon: Guillaume Le Roy, 8.IV.1485. 
68 Bl. a–f⁸gh¹⁰. 1 u. 2 Sp. 30 Z. Typ. 4:200G, 6:92G. Init. d.
Tit. Paſchalia ſecundū. vſum  eccleſie lugduni.  Bl. 2a m. Sign. a2 Primum paſcha. D  (S)I feſtum paſche xi. kaľ. apꝛilis euenerit  domīca. In octa. paſche v de ānūcia.  btē marie. Feria .ij. ſit feſtū eiuſdē īte-grū … Sign. b Uidentibꝯ illis. s. Ds reg. a Ds quidē. s. Bdic.  … Endet Bl. 66b Z. 3 … Si ſuperfuerit vna dica. officium. Si iniquitates. oo. Exita de .q. epľa. Ecce dies veniunt. euangeliū. Cūm ſubleuaſſet oculos iheſus.  De rubeo.  … Z. 15 Ad laudem omnipotentis dei et eius ſancte eccleſie  finit opus perutile dictum paſchale ſecundu vſum eccľie  lugdu. gratis oꝛdinatum per viros venerabiles. videlicet  dm leonardū baccalarij cuſtodem ſancte crucis lugdu.  Claudiū berthodi capellanū ꝑpetuū dicte eccľie lugdu.  et dm petrum Iacqueti vicemagiſtrū eccleſie collegiate  ſancti pauli lugdu. De voluntate et cepto Re. d. n. di  cardinalis de boꝛbonio archiei ⁊ comitis lugdu. ⁊ egregioꝝ viroꝝ doꝝ decani et capituli conitū eccľie lugdu.  Impꝛeſſum per magiſtrum guilhermū regis. et finitu die  octaua menſis apꝛilis. anno di milleſimo .cccc. octuageſimo quinto. Rogate deum pꝛo ipſis.  Et ſic eſt finis.  Bl. 67aα Sequūtur alleluyatice  totius anni. Et pꝛimo.  a. Pꝛe timoꝛe. alľ .vij.  … Z. 29 [¹]Equūtur a. que debet  dici ante letaniā in quolib  β aduentus domini. et debēt  dici feriatim vt ſequitur. Et  mo .v. kľ. decēbꝛis. … Endet Bl. 67bβ Z. 27 a. Non in iuſtificatōibus.  Et ſic eſt finis per dei  gratiam. Deo gratias.  Bl. 68 leer.
Reproduktionen: Lyon BMun (Digitalisate) (Ex. 1), (Ex. 2).
C 4615. IBE 4299. CRF XI 388. Pellechet: Lyon 462. ISTC id00264740.
Lyon BMun (2 Ex., 1. Ex. def.). Sevilla BColomb.
Gesamtüberlieferung: 3 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Misnense
24 Bl. [a–c⁸]. 2 Sp. 35 Z. Typ. 4:72G, 6:146G. Init. d, e. Min. f. Init. Rotdr.
Tit., rot Breuiarius per Aduentum. et  alia notabilia. ad hoꝛas cano-nicas dicēdas. multū neceſſaria.  Bl. 1b Breuiarius per aduentum … Bl. 2aα, rot Incipit bꝛeuiarius ßm chorū Mißne. ꝑ aduentū di  ßm las dcales tenendus.  Si fuerit littera domīcalis.  (a) schwarz Aduētus d  impone ſab-batho poſt feſtū ſancti Andꝛee … Lage b Suffra. in mat. Salue crux  … Endet Bl. 24aβ Z. 13 … Et in-ſuꝑ feſtu ſancti Lazari martiris. quod quarta die eiuſ-dem menſis ſeruetur.  Finit foeliciter.  Bl. 24b leer.
Inhalt: Bl. 1b: Inhaltsverzeichnis. — 2aα: Directorium. — 11aβ: De horis canonicis. — 2aα: Directorium. — 13bα: De transpositione festorum. — 21bα: De officio missae BMV. — 22bβ: De epist. et evang. in missis defunctorum. — 23aα: De benedictionibus matutinalibus in quadragesima. — 23b: Tabula de impositione historiarum. — 24aα: De festis gaudiorum BMV (vgl. GW 5391,5) et S. Lazari.
H 3955. Günther 1294. ISTC id00264760.
Dessau *LB (z.Z. Moskva GosB). Dresden *SUB
(z.Z. Moskva GosB). Leipzig UB
. Wrocław *ehem. StB.
Gesamtüberlieferung: 4 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Salisburgense
Salzburg
08454 Directorium Salisburgense. Hrsg. Leonhard (von Keutschach), Erzbischof von Salzburg und Johannes Waginger. Mit Beig. von Andreas von Trautmannsdorf. Nürnberg: Georg Stuchs, [um 1497]. 
208 Bl. [8]A–Zaabb⁸. Zeilenzahl wechselnd. Typ. 12:84G. Init. c, d, h, i, k. Rubr. β, γ. 2 Hlzs. Rotdr.
Tit., rot Directoꝛij hoꝛarum canonicarū a clerico dyoceſis  Saliſburge. ꝑſoluendarū: ad eundē epigrāma.  3 Dist., schwarz Clerice diuinas qui tendis pſallere laudes.  Indice iam noſtro tutius ire potes  … Z. 7 Arte ſua Geoꝛgius Stőchs nos pꝛeſſit in vꝛbe.  Nurnberga celebꝛi: quem bene laudat opus.  Bl. 2a Do Leonardo ſacroſctē metropolitane Saliſburge. eccleſie archiſuli ac legato apoſtolico / pꝛinci-pi at pꝛeſidio ſuo Leonardus eiuſdē eccleſie de-canus curie Salczeburgenſis officialis Salutē ⁊  debita obſequia.  Reputanti mihi ac identidem animo volutanti pientiſſime pon-tifex Leonarde / quo potiſſimū pacto labem hoꝛas canonicas ꝑ-peram inique oꝛandi (quam paſſim ꝑ tue amplitudinis dyoce-ſim irrepſiſſe dolenter videmus) e medio tollerem: ꝓ virili cōni-xus ſum adminiculatoꝛe Iohanne waginger. cum eximie litte-arature viro. tum diuinarū ac impꝛimis huiuſcemodi rerū haud  qua incurioſo. vt ex quibuſdam veluti minutijs rite oꝛandi  fragmentis / ea in vnum libꝛum commodius congererem: … Bl. 2b, rot K L Ianuarius  schwarz 1 rot (A) Circumciſionis di feſtum.  … Bl. 8b, rot Archipꝛeſul ſacroſancte eccleſie Saliſbur-genſis ad clericū ſue dyoceſis epigramma.  4 Dist., schwarz Quiſquis canonicas pſoluere concupis hoꝛas.  … Z. 11, rot Supplementum pꝛime Regule in Decembꝛi.  … Bl. 9a m. Sign. A, rot Directoꝛium hoꝛarum canonicarum.  (N) schwarz Otande ſunt pꝛimo regule generales: de quibus ſi  foꝛtaſſe deinceps ſpecialis ſuo loco mētio facta non  fuerit. … Bl. 9b, rot Pꝛima Regula Ianuarij  (C) schwarz Um ſeptuageſima fuerit .xv. kľ. Febꝛuarij. … Sign. b, rot Secunda Regula Apꝛilis  … Endet Bl. 205a Z. 34 … Et qꝛ tunc ex dictis regulis facilis erit feſtoꝛū oꝛdinatio. conſulto teriuimus.  Bl. 205b u. 206a Anleitung und Tabelle zum Auffinden der Regulae. Bl. 206b (S²)I [S rot] quis ex ſequentibus duabus rotulis / diem paſce alia  feſta mobilia ſcire voluerit. … Endet Z. 11 … Durabit pꝛima rotula decem nouē  annis. Ab anno 1497 vſ ad annū ſalutis noſtre 1515. Et poſt  hac ſcďa rotula ſequentibus decemnouem annis regulā dabit.  Bl. 207a u. b Hlzs.  Bl. 208a Do Leonardo ſacroſancte Saliſburgenſis eccleſie decano / curie Saliſburgenſis officiali / patrono ſuo pꝛimario Andreas de Trautmanſtoꝛff eiuſdem metropolitane eccleſie canonicus Salutem.  Singillatim ⁊ in vniuerſum … Endet Z. 34 … ſceleratiſſimoꝛum chꝛiſti hoſtiū ſtragem ac trophea: indeſinentibus  nos cibus efflagitemus.  Bl. 208b leer.
Anm. Bruce McKittrick (Narberth, Pennsylvania) Kat. 20 for 2020 (2020) Nr 6 m. Prov. Sexton (Rockport).
H 6269. C 2005. Bohatta: Lit.Bibl. 583. Baumann: Stuchs 81. Ce³ D-265. VB 1909.15. BSB-Ink L-150. Pr 2281. BMC II 472.IA 8111. Bod-inc D-105. Collijn: Stockholm 376. Oates 1096. ISTC id00265000.
Berlin *SB
. Beuron Benedikt. Bloomington LillyL. Boston (Mass.) PL. Cambridge UL. Graz UB
. Herzogenburg Aug
. Innsbruck ULB (2 Ex.). Klagenfurt Bisch, UB. London BL
. Maribor BischArch. München *SB
(2 Ex.), UB
. Oxford Bodl. Salzburg BenediktPeter, Erzbisch, M
, UB (2 Ex., 1. Ex. Bl. 2, 8 u. 208 fehlen). San Marino (Calif.) HuntingtonL. Sankt Paul Benedikt. Schlierbach Zisterz
. Stockholm KglB. Vorau Aug
(Bl. 9–15, 33–41 u. 155ff fehlen).
Gesamtüberlieferung: 27 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Saresberiense
Pica Sarum. Ausg. v. William Cooke, hrsg. v. Christopher Wordsworth. London 1901/02. (Henry Bradshaw Society. 20.).
8+? Bl. 22 Z. Typ. 3:136G.
Anm. 1. Das vollständige Directorium bestand aus etwa 120 Blättern (15 Lagen zu 8 Bl.), von denen nur einige textlich nicht zusammenhängende und z.T. beschädigte Doppelblätter und ein Fragment erhalten sind.
Anm. 2. Auf diese Ausgabe bezieht sich wahrscheinlich Caxtons Bücheranzeige GW 6440.
Anm. 3. Zum Fragm. Reading UL vgl. Sean Coughlan: ‘Incredibly rare’ William Caxton Print discovered. In: BBC News, 9.V.2017. — Delbecque, Erika: A Newly Discovered Fragment of William Caxton’s ‘Ordinale’. In: The Library 7,21(2020) S. 518–527.
Reproduktionen: London BL (Digitalisat).
C 4496. Bohatta: Lit.Bibl. 772. Duff-Hellinga 336. De Ricci: Census of Caxtons 82. Pr 9624. BMC XI 106. ISTC io00087500.
London BL
(Fragm. 2 Doppelbl.). Reading UL (Fragm.).
Gesamtüberlieferung: 2 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08456 Directorium Saresberiense etc. Bearb. von Clement Maydeston. Westminster: William Caxton, [um 1487]. 
160 Bl. 〈i–iii〉⁶a–q⁸r¹⁰st⁸. 33 Z. Typ. 5:113G. Init. a. Rubr. α. KolTit.
Bl. 1a m. Sign. j K L Prima dies menſis. ⁊ ſeptima truncat vt enſis  Ianuarius hēt dies xxxj / luna vero xxx  … Endet Bl. 6b Kal. Bl. 7 leer? Bl. 8a m. Sign. aij ⁌ Incipit prologus in tractatū ſequentem Qui dicitur Directorium Sacerdotum.  Clamat propheta … Endet Bl. 139a m. Sign. r5 Z. 10 ⁌ Explicit directoriū ſacerdotū / Et incipit Defenſoriū eiuſď  directorij ī noīe d  … Endet Bl. 144a Z. 17 … ⁊ ibi inuenies  ꝙ miſſa dicalis debet cantari in fīs iij ľc.  ⁌ Impꝛeſſum ē hoc directoꝛiū cū defenſoꝛio eiuſď ꝑ william  Caxton apud weſtmonaſteriū pꝛope /  Bl. 144b leer. Bl. 145a m. Sign. ſj Crede michi  ⁌ Sequentes articuli ventulati ſūt ⁊ approbati per canoni-cos Eccleſie Sarum / Et in primo de ocť corporis Criſti.  … Endet Bl. 160b Z. 25 ⁌ Quia vero in hᵒ. oꝑe non ſcribi aliqua regula niſi ſit vera  ſcďm oꝛdinale Sarū ⁊ bene ventilata / ac peritoꝛū viroꝛū teſtimonio ac ſigillis confirmata. Ideo ps opuſculū voca Cre-de michi / Nā qui pꝛedcās regulas memoꝛiter tenet vix pote-rit errare in ſeruicio diuino / Deo grās /  ⁌ Caxton me fieri fecit 
Reproduktionen: London BL (Digitalisat).
HC 6271. Bohatta: Lit.Bibl. 584. 773. Duff-Hellinga 290. Pr 9669. BMC XI 158. ISTC id00265200.
Cambridge (Mass.) HoughtonL (Fragm. 1 Bl.). Lincoln ehem. Cathedr (Fragm. 2 Bl.). London BL
. San Marino (Calif.) HuntingtonL
(Fragm. Bl. p4 u. r1).
Gesamtüberlieferung: 4 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08457 Directorium Saresberiense etc. Bearb. von Clement Maydeston. Antwerpen: Gerard Leeu, 1488. 
172 Bl. 33 Z. Typ. 4C:100G, 5C:82G. Init. f, k. Rubr. δ, ε. DrM V. KolTit.
Bl. 1a m. Sign. j (P)ꝛima dies menſis. ⁊ ſeptima trūcat vt enſis  (K L) Ianuariꝯ hab dies xxxi. … Bl. 7a ⁌ Incipit pꝛologus in tractatū ſequentem. Qui dicitur  Directoꝛium ſacerdotum … Endet Bl. 172a Z. 30 … Nā qui dictas regulas meōriter tenet vix poterit errare in uitio diuino. Deo gas.  Explicit ordinale m vſū ſaꝝ.  Imſſu Antwerpie ꝑ me  Gerardū Leeu Anno di M.CCCC.lxxxviij.  Bl. 172b DrM
Reproduktionen: Oxford Bodl (Digitalisat).
HC 6272. Bohatta: Lit.Bibl. 585. Kok: Houtsneden S. 283. CA 1226. ILC 729. Duff-Hellinga 291. Pr 9380. BMC IX 192.IA 49789. 214. Bod-inc D-106. Oates 3912. ISTC id00265250.
Cambridge JohnC, UL (def.). London BL
(2 Ex., 1. Ex. Bl. 1–6 fehlen). Oxford Bodl
(3 Ex., 3. Ex. Fragm. Bl. p1/8, def.).
Gesamtüberlieferung: 7 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08458 Directorium Saresberiense etc. Bearb. von Clement Maydeston. Westminster: William Caxton, [um 1489]. 
194 Bl. a.a–y⁸z¹⁰. 31 Z. Typ. 4*:100G, 6:120G. Init. a. Rubr. β. DrM x. Rotdr. KolTit.
Bl. 1a K L Prima dies menſis et ſeptima trūcat vt enſis  Ianuarius habet dies xxxj / … Bl. 8b DrMBl. 9a m. Sign. aj ⁌ Incipit prologus in tractatum ſequentem Qui dicit directorium Sacerdotum  … Bl. 176a Z. 12 … ⁊ ibi inuenies qd miſſa dominicalis debet cantari in feſtis iij le  ⁌ Impreſſum eſt hoc directoriū cū defenſorio eiuſdem per  Willelmū Caxton apud Weſtmonaſteriū prope /  Z. 16 ⁌ Sequentes articuli vētulati ſūt ⁊ aprobati per canoni-cos eccľie Sarū: … Endet Bl. 194b Z. 25 … qui predictas regulas memoriter tenet  vix poteꝛit eꝛꝛare: in ſeꝛuicio diuino Deo Gracias  ⁌ (C)axton me fieri fecit. 
Reproduktionen: Res.Publ. Unit 48. Oxford Bodl (Digitalisat).
C 2007. Duff-Hellinga 292. Pr 9682. BMC XI 168. Bod-inc D-107. Rhodes: Oxford 1183. ISTC id00265300.
London BL
(Fragm. Bl. d3). Oxford Bodl
, ChristCh (Fragm.), MertonC (Fragm.).
Gesamtüberlieferung: 4 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08459 Directorium Saresberiense etc. Bearb. von Clement Maydeston. Westminster: Wynkyn de Worde, 1495. 
232 Bl. 〈i–iv〉a–z⁊A–C⁸. 29 Z. Typ. 3:136G, 5:95G. KolTit.
Bl. 1a leer? Bl. 1b K L Ianuarius habet dies .xxxi. Luna .xxx.  … Bl. 9a m. Sign. ai ⁌ Incipit prologus in tractatum ſequentem (qui dicitur directoriū ſacerdotum  … Endet Bl. 208b Z. 27 ⁌ Impreſſu eſt hoc Directoriū cū defenſorio eiuſdē  ꝑ wynandū de worde. apud weſtmonaſteriū morātē  Bl. 209a ⁌ Incipit libellus ꝑutilis (quod  Crede mihi vocitatur) Feliciter.  … Endet Bl. 231b Z. 15 … Nam  qui predictas regulas memoriter tenet vix poterit er-rare in ſeruicio diuino. Deo Gratias. Finis  In domo Caxton wynkyn fieri fecit.  Bl. 232a, Kopf ⁌ In domo Caxton.  Z. 1 Explicit libellus. quod Crede michi ap-pellatur. perutilis Saꝝ cleris. ac perui-gili opera coꝛꝛectꝯ. ⁊ impꝛeſſus in weſt-monaſterio per wynkyn de worde. āno  domini .M.cccc. nonageſimoquinto.  Cuius ventilabꝝ in manu eius. ⁊ pur-gabit areā ſuā. Verba hec quāuis euan-gelica ſint. Myſtice tamē ⁊ allegoꝛice cō-parari iſti libello poſſint ſic. vt pꝛedictū  eſt Ad laudē ventilatoꝛis. ſic. Cuius in  māu vētilabꝝ. id eſt. libellus iſte. purga-bit areā ſuā. id eſt. ſcientia ī oꝛando.  DrMBl. 232b leer.
Reproduktionen: Res.Publ. Unit 49. London BL (Digitalisat).
C 2008. Bohatta: Lit.Bibl. 586. Duff-Hellinga 293. Pr 9698. BMC XI 198. Cook-Foot Frag-8. Oates 4123. ISTC id00265350.
Cambridge UL (def.). London BL
(2 Ex., 2. Ex. Fragm. Bl. C7), Westminster
(Fragm. 1 Bl. ).
Gesamtüberlieferung: 4 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08460 Directorium Saresberiense etc. Revidiert von William Clerk. London: Richard Pynson, 1497. 
226 Bl. a.a–z⁊⁸⁶AB⁸C. 30 Z. Typ. 2:101G, 6:115G, 7:95G . Rubr. α. KolTit.
Bl. 1a ⁌ Animaduertendū  Liber preſens / directoriū ſacerdotū / quē pica Sarum  vulgo vocitat clerus.  iſte pluribus vicibus intra  noſtras at trāſmarinas terras / impreſſus ac cōpoſitus exiſtat. nuſ tamē ſcďm veꝝ Saꝝ ordinale can-cellatus ſeu correctus fuerit nec enucleatꝯ … Z. 13 … Veneranda ſemꝑ  laudāda ſtudii diſciplinarū vniuerſitas cantibrigie.  hoc onus laboris hmōi correctōnis at cancellatiōis  ſeu collationatiōis ordinalis Saꝝ neceſſario fiēdaꝝ  Venerabili viro magiſtro clerke. collegii regalis can-tori credidit at cōmiſit. Quiquidē magiſter clerke  hmōi onus correctōis ſua ſponte ꝓpter cauſa dictā  ſuſcepit emēdauit correxit at ſcďm verum ordinale  Saꝝ collationauit. Inſuꝑ honeſto Ricardo pynſon  extra barrā noui tēpli londoniaꝝ moranti / ad impri-mendū dedit at finiri iuſſit. Anno ſalutis noſtre  Milleſimo .cccc.xcvii.  Bl. 1b leer. Bl. 2a K L Ianuarius habet dies .xxxi. Luna .xxx.  … Bl. 9a ⁌ Incipit prologus in tractatum ſequētem / qui dicitur directorū ſacerdotum  … Bl. 203a ⁌ Incipit defenſoriū eiuſdem  directorii in dei nomine.  … Bl. 207a ⁌ Incipit libellus ꝑutilis. quod  Crede mihi vocitatur. Feliciter.  … Bl. 226a Z. 22 ⁌ In epiſtola vnius cōfeſſoris ⁊ doctoris ſcilicet. De-dit dominus confeſſionem. lega ſic. Dulces fecit modos non modulos. ⁊c.  Finis.  Bl. 226b DrM
Reproduktionen: Res.Publ. Unit 93. London BL (Digitalisat).
C 2009. Bohatta: Lit.Bibl. 587. Duff-Hellinga 294. Pr 9787. BMC XI 282. ISTC id00265400.
Cambridge CorpChristC (Fragm. 1 Bl.). London BL
.
Gesamtüberlieferung: 2 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08461 Directorium Saresberiense etc. Revidiert von William Clerk. London: Richard Pynson, 1498. 
226 Bl. a.a–z⁊⁸⁶AB⁸C. 30 Z. Typ. 2:101G, 6:115G, 7:95G . Rubr. δ. DrM III. KolTit.
Bl. 1a ⁌ Animaduertendum  Liber preſens / directoꝛiū ſacerdotū / quē pica Saruz  vulgo vocitat clerus. … Z. 21 … Inſuꝑ honeſto Ricardo pynſon  extra barrā noui tēpli londoniaꝝ moꝛanti / ad impꝛi-mendū dedit at finiri iuſſit. Anno ſalutis noſtre  Milleſimo .cccc.xcviii.  Bl. 1b leer. Bl. 2a–8b Kalendarium. Bl. 9a m. Sign. ai ⁌ Incipit pꝛologus in tractatum ſequentem qui dicitur directoꝛium ſacerdotum.  … Endet Bl. 226a Z. 22 ⁌ In epiſtola vnius cōfeſſoꝛis ⁊ doctoꝛis ſcilicz. Dedit dominus confeſſionem. lega ſic. Dulces fecit modos non modulos. ⁊c.  Finis.  Bl. 226b DrM
Reproduktionen: Res.Publ. Unit 93. Manchester RylandsL (Digitalisat).
HC 6273. Bohatta: Lit.Bibl. 588. Duff-Hellinga 295. Rhodes: Oxford 1184. ISTC id00265450.
Manchester RylandsL
. Oxford LincolnC.
Gesamtüberlieferung: 2 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
08462 Directorium Saresberiense etc. Revidiert von William Clerk. [Westminster: Wynkyn de Worde, um 1499]. 
226 Bl. 〈i–iv〉a–z⁊⁸⁶AB⁸C. 30 Z. Typ. 2:114G, 5:95G. Rubr. δ. DrM II. KolTit.
Bl. 1a leer. Bl. 1b K L Ianuarius habet dies .xxxi. Luna vero .xxx  … Bl. 9a Incipit pꝛologus in tractatū ſequentem qui dicitur directoꝛiū ſacerdotum  … Endet Bl. 206a Z. 29 Explicit defenſoꝛium directoꝛij.  Bl. 206b leer. Bl. 207a ⁌ Incipit libellus perutilis. quod  Crede mihi vocatur. Feliciter.  … Bricht ab Bl. 225b Z. 29 … ⁌ Feria ſexta paraſceues. In paſſione legatur ſic hec clauſula. Adducunt ergo ieſū a Caypha  Von Bl. 226 ist nur ein kleines Bruchstück erhalten. Bl. 226b DrM
Vorlage: Cambridge UL (Kopie).
Reproduktionen: Res.Publ. Unit 49. Cambridge UL (Digitalisat).
C 2010. Duff-Hellinga 296. Oates 4147. ISTC id00265500.
Cambridge UL (letztes Bl. fehlt).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
Directorien für kürzere Zeiträume
Directorium Augustanum
1 Bl. eins. bedr. 128 × 99 mm. 24 Z. Typ. 3:107R.
Z. 1 Anno domini milleſimo Quadringenteſimo ſep-atugesimo ťcio. littera dominicalis. C. Aureus nu-merus. xi. Interuallum nouem ebdomade et duo  dies… . Endet Z. 22 … Et sufragia de corpore criſti habentur in die ſancti iohannis  Aduentus domini erit ante andree 
Anm. Die Beschreibung beruht auf einem Abklatsch, der sich in dem Göttinger Exemplar von Hain 9273 auf Bl. 174b und dem Gegenblatt 177a befindet. Wegen der schweren Druckfehler ist anzunehmen, dass es sich nur um den Abklatsch eines Korrekturbogens handelt. Der Bogen enthält den Text in vierfachem Satz; im Abklatsch leserlich sind nur die Druckzustände in der oberen Hälfte des Bogens. Die Beschreibung folgt dem (von Losch als a bezeichneten) Zustand der linken oberen Ecke; Zustand b (rechte obere Ecke) weist u.a. folgende Varianten auf: Z. 1 … ſeptuageſimotercio … Z. 3 & duo  … Z. 7 und 8 sind in a vertauscht.
Vgl. Losch, Ph.: Spiegelabdruck eines unbekannten Einblattes von G. Zainer in Augsburg (ein Calendarium liurgicum für 1473). In: Samml. bibl. wiss. Arb. 8 (1895) S. 56–63.
Einbl 1059. 1060. VE15 D-12. ISTC io00089070.
Göttingen SUB.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Herbipolense
1 Bl. eins. bedr. ? × 249 mm. 47 + ? Z. Typ. 12:84G.
Z. 1 In nomine di Amen. Incipit oꝛdo diuiuoꝝ ſcd choꝛum eccleſie maioꝛis herb. Sub anno di. Milleſimo quadringenteſimo Nonageſimoſeptimo  A kale Septembꝛis vſ ad annū di Milleſimū quadringenteſimū Nonageſimū octauū / redeundo ad kale Septēbꝛis Item a kale Septem-bꝛis vſ ad dicam pꝛoximā ante quatuoꝛ tēpoꝝ legitur liber Iob … Bricht ab Z. 46 … etiā ſuffragia de ſancto Uito videlicet A Beati eritis Item feſtum  …
Reproduktionen: VE15 (Abb. 25). Berlin SB (Digitalisat).
VE15 D-13. Baumann: Stuchs 78. VB² 1909.2. ISTC io00089430.
Berlin *SB
(Z. 1–46).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. 229 + ? (sic!) mm. 54 Z. Typ. 1:83G, 2:140G. Init. a. Rubr. α.
Z. 1 (I)n nole di. Amen. Incipit oꝛdo diuinoꝝ ſcďm choꝝ eccľie maiori herb Sub[…]  Milleſimo quingenteſimo. A kale Septembꝛis: vſ ad annū di Milleſimū quingēteſimū pꝛimū redeūd[o] ad kale Septembꝛis ⁌ It[…]  … Endet Z. 53 … Et imponitur hiſtoꝛia Si bona ſuſcepimus d[…] pꝛoxi[ ] feſtum[…]  (L)aus deo. 
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
Einbl 1070. VE15 D-14. BSB-Ink L-147. ISTC io00089450.
München SB
(def.).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Moguntinum
1 Bl. eins. bedr. 255 × 176 mm. 55 Z. Typ. 3:91G, 7:149G.
Z. 1 In noīe di Amen. Oꝛdo diuinus ſic erit ſeruādus. Feſtū natiuitatis gľoſe virginis ma-rie in choꝛo et foꝛo cū nouē ac ꝑ octauā cū trib lectionib ⁊ totide rſoꝛijs ſolēniter ꝑage. … Endet Z. 54 … Ferijs ſcďa tercia ⁊ rta poſt dicā Exaudi erit ſinodus ſancta proxime affutura. Ad  quā nos ꝑducat qui ſine fine viuit et regnat Amen. 
Reproduktionen: Berlin SB (Digitalisat).
Einbl 1061. VE15 D-15. VB² 1542.2 (VB 1553). ISTC io00089075.
Berlin *SB
.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. 58 + ? Z. Typ. 3:91G.
Linke Hälfte des Blattes fehlt. Z. 1 […]ſeruandus. Sabbato ꝓximo impone A Cū[…]e liber Iob cū hiſtoꝛia Si bona. Feſtū natiuitatis  … Bricht ab Z. 56 […] ſuffragiū dice de ſcā cruce. Feſtū […]  […] rta poſt di […]  […] it  …
Einbl 1062. VE15 D-16. Ohly-Sack 1029. ISTC io00089100.
Frankfurt (Main) UB
(def.).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. 265 × ? mm. 57 Z. Typ. 3:91G, 7:149G.
Z. 1 In noīe di Amen. Oꝛdo diuinus ſic erit ſeruādus Feſtū [nativitatis virgi-]nis marie in choꝛo ⁊ foꝛo cū noue et ꝑ octauā cū trib lcōib et totidē rſoꝛ […]  … Endet Z. 54 achillei mm et ſancti Gingolffi mis in choꝛo feſtiue ꝑagētu[…]cam Vocē iocūditatis erūt letanie minoꝛes que moꝛe ſolito[…]  decem dies ſequētes feſtiue ꝑagetur Ferijs ſcďa tercia et q[…]dus ſancta ꝓxima affutura Ad quā nos ꝑducat qui ſine fine […] 
Einbl 1063. VE15 D-17. ISTC io00089125.
Göttingen SUB.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Spirense
1 Bl. eins. bedr. 300 × 203 mm. 55 Z. Typ. 2:94G. Init. v. 1 Hlzs.
Hlzs.(I)N nomine domini Amē. Sciēdū ꝙ oꝛdo diuinus hoc tꝑe hyemali vic ſub anno domini .Mcccclxxxiij.  Sic erit uandus Dominica ma aduētus  erit vltīa die men nouēbꝛis occurꝛet feſtū ſancti Andꝛee  apoſtoli … Endet Z. 52 … Item feria ſecūda poſt dicā Iubilate impone hyſtoꝛia.  Si oblitus cū epiſtolis canōicis. Inſuꝑ cipia populo ⁊ ne ab aduentu di vſ ad octās epiphanie et a .lxx.  vſ ad octauas penthecoſtes nuptias ſolēniſent nec iuramenta ſtent. Et ſic ꝑueniemus ad ſinodum futura fe-ria tercia poſt dominicā Iubilate celebꝛādam. Ad  nos perducat qui ſine fine viuit et regnat. 
Faks. Dodgson: Woodcuts CX.
Reproduktionen: London BritM (Digitalisat).
Einbl 1064. VE15 D-18. Schr 4875. Schreiber: Handb. 2021. Pr 2352A. BMC II 493. ISTC io00089150.
London BritM.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. ? × 190 mm. 34 + ? Z. Typ. 7:84G, 8:84G. Init. v. Leiste. 1 Hlzs.
Links Leiste. Daneben Hlzs.(I)N nomine domini amen. Oꝛdo de diuino officio hoc tꝑe hyemali. Sub anno di .M.cccc.lxxxiiij.  tali modo ſeruandus erit. Aduentus di erit ꝓxima dica ante feſtū beati Andre apľi inchoandus. … Bricht ab Z. 32 … Ite in veſꝑis eiuſdē  qnarte ferie ſuꝑ s a. Leuate capita veſtra. Itē quinta feria pꝛedicta ſuꝑ b. a. Vigilate animo. Itē in veſꝑis ſuꝑ  …
Anm. Korrektur zum gedruckten GW: Typenbestimmung korrigiert.
Einbl 1065. VE15 D-19. Schr 4875a. Schreiber: Handb. 2021. Pr 2355. BMC II 493.IB 8546. ISTC io00089200.
London BL
(Fragm.).
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. [290] × 184 mm. 62 Z. Typ. 10:146G, 13:80G. Init. p. 1 Hlzs.
Hlzs.(I)N nomine domini Amen. Sciendū ꝙ oꝛdo diuinus hoc tꝑe hiemali videlc ſub Anno domī  Milleſimoquadringenteſimo nonageſimotercio ſic erit ſeruandus.  Aduentus di erit dica craſtino beati Andree apoſtoli et carebit mis v ꝓpter feſtū btī Andree … Endet Z. 61 … Et ſic  ꝑueniemus ad ſynodū futurā. feria tercia poſt dicā Iubilate celebꝛādā Ad quā nos ꝑducat  ſine fine viuit ⁊ regnat Amē. 
Einbl 1066. VE15 D-20. ISTC io00089250.
Mainz GutenbergM
.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. 224 × 148 mm. 43 Z. Typ. 10:156G, 13:80G. Init. p. 1 Hlzs.
Hlzs.(I)N nomine domini Amen. Diuinoꝛū  offcioꝛu oꝛdo per eſtatem nunc inſtantem Anno dominice incarnationis  Milleſimoquadringenteſimononaſimoquarto. … Endet Z. 40 … Et cōmemoꝛatio oīm Animaꝝ peragetur feria ſe-cunda ſequente feſtū oīm ſanctoꝝ. Cetera patent ex bꝛeuiarijs vſ ad Synodum futuram in octaua ſancti Martini celebꝛandam. Ad quam nos ꝑducat qui ſine fine viuit et regnat. Amen. 
Reproduktionen: München SB (Digitalisat).
Einbl 1067. VE15 D-21. Schramm XVI Abb. 16a. BSB-Ink L-151. ISTC io00089300.
München SB
.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. ? × 217 mm. 22 + ? + 29 Z. Typ. 5:71G, 6:150G. Init. u, v. 1 Hlzs.
Hlzs.(I)N nomine domini Amen Sciendum ꝙ oꝛdo diuinus hoc  tempoꝛe hiemali videlicet ſub anno di .M.cccc.xcviij. ſic erit ſeruandus Domnica ꝓxima poſt feſtū ſancti Andree apľi inchoabi  Aduētus di. … Das 2. Bruchstück endet Z. [47] Item feria ſecunda poſt dicam Iubilate impone hyſtoꝛia Si oblitus cum epľis canonicis  Inſuꝑ pꝛecipia populo ne iuramenta pꝛeſtent. pꝛout hactenus obſeruatum eſt. Cetera occurrentia faciliter patebunt vſ ad Sinodum  futuram feria tertia pꝛoxima poſt dicam Cantate ex ſpeciali cōmiſſione di noſtri Reuerendiſſimi ei Spire celebꝛandam. Ad  quam nos perducat qui ſine fine viuit ⁊ regnat. Amen. 
Einbl 1068. VE15 D-22. Schr 4875b. Schreiber: Handb. 2021a. Engel-Stalla: Hist 1669. Pr 2437A. BMC II 508.IB 8810. Schlechter-Ries 589. ISTC io00089350.
Heidelberg UB
(Fragm. nur Hlzs.). London BL
(2 Fragm.).
Gesamtüberlieferung: 2 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
Directorium Wormatiense
1 Bl. eins. bedr. 201 × 180 mm. 45 Z. Typ. 1*:88/89G. Init. hh, ii.
Z. 1 (I)N noie di amē. Diuinorum officiorum ordo qui ſequitur erit obſeruandꝯ. Primo hiſtoriā  Si bona cū libro iob proxima occurrenti dica inchoabitis / … Z. 20 (P³)ro anno aūt dice incarnacioīs Mcccclxxxiii. … Endet Z. 39 … Itē feſtū  ſācti ambroſii in ſcdā feriā pꝯ octas paſche in choro dūtaxat trāſponimus. … Z. 43 … Cetera plana ſūt vſq ad futurū ſyno-dum Qui erit feria quarta poſt dicā imōgeīti Celebrandā ad quā nos ꝑducat dominus  noſter iheſus criſtus per ſecula benedictus. A M E N. 
Reproduktionen: Berlin SB (Digitalisat).
VE15 D-23. VB² 2337.12. ISTC io00089380.
Berlin *SB
.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
1 Bl. eins. bedr. 183 × 147 mm. 40 Z. Typ. 1:180G, 4:92G.
Z. 1 Fratres et di in xo [ama]tiſſimi feſta dicalia ⁊ alia diui[na officia us] ad ſy-nodū ꝓxime futura hoc [ven]iunt oꝛdine uanda Prim [o histo]ꝛiā Si bona cū libr Iob imponetis .ij. kľ. ſeptēbris … Z. 29 … Annꝯ futurꝯ er [it .lxx]xix. La dicaľ d. Aureus numerꝯ .viij … Z. 33 … [dies p]aſce erit .xiii. kľ. May. … Endet Z. 38 … Cetera plana ſunt vſ ad ſinodū ſ [tam] ꝓxime futurā que ꝓpter feſtū ſcī marci celebꝛāda eꝛit  pꝯ dicā Miſericoꝛdia di. Ad quā [no]s pducat iheſus xs marie filiꝯ in ſecľa bdictꝯ amē 
Reproduktionen: London BL (Digitalisat).
Einbl 1069. VE15 D-24. Engel-Stalla: Hist 1660. BMC II 503.IB 8755. ISTC io00089400.
London BL
.
Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.
Gesamtkatalog der Wiegendruckehttps://gesamtkatalogderwiegendrucke.de/docs/DIRECTO.htm • Letzte Änderung: 2018-08-08